Адам баласы ертеден-ақ көк аспанға қарап, жұлдыздардың сырын ашуға тырысқан. Ғасырлар бойы ғарыш әлемі таңданыс пен қызығушылықтың нысаны болып келеді. Технология дамыған сайын біз әлемнің шетсіз кеңістігін зерттеп, бұрын беймәлім болған құбылыстарды түсіне бастадық. Бұл мақалада ғарышқа қатысты ең таңғаларлық әрі танымдық деректерге тоқталамыз.
Уран батыстан шығады
Көптеген планеталар шығыстан батысқа қарай айналса, Уран өз осін ерекше бағытта айналдырады. Оның осі 98 градусқа қисайған, яғни ол дерлік жанымен айналып жүреді. Бұл ерекше айналу бағыты Уранның маусымдарын айрықша етеді – бір жарты шарда 42 жыл бойы күн батып, екінші жарты шарда 42 жыл бойы күн шықпайды. Зерттеушілер бұл құбылысты бұрынғы үлкен соқтығыстардың салдары деп болжайды. Мұндай ерекше қозғалыс Күн жүйесі шеңберіндегі басқа планеталармен салыстырғанда Уранды өзгеше етеді. Ғарышта мұндай айырмашылықтар өте сирек кездеседі, сондықтан Уран астрономдардың ерекше назарын аударады.
Айда күн батуы көк түске боялады
Жерде күн батқанда аспан қызыл-сары түске боялса, Айда бұл құбылыс керісінше болады. Ай атмосферасы жоққа тән болғандықтан, жарық шашырауы Жердегідей жүрмейді. Соның нәтижесінде Ай бетінде күн батқан кезде аспан көгілдір түске енеді. Бұл құбылыс тек теориялық есептеулермен емес, "Аполлон" бағдарламасына қатысқан астронавттардың бақылауларымен де расталған. Осындай ерекшеліктер ғарыштағы оптикалық құбылыстардың әр түрлі ортада мүлдем өзгеше көрінетінін көрсетеді. Бұл бізге ғарыш денелеріндегі физикалық шарттардың қаншалықты маңызды екенін ұғындырады.
Кометалардың мұзды жүрегі
Кометалар – ғарыштағы ең ерекше және әсерлі нысандардың бірі. Олар негізінен мұз, шаң және газ қоспаларынан тұрады және Күнге жақындағанда қызу басталады. Бұл кезде олардың мұзды беті буланып, ұзын жарық шлейф пайда болады. Қызығы, бұл шлейф әрдайым Күннен кері бағытта бағытталады, себебі күн желі бөлшектерді итеріп жібереді. Кометалардың кейбірі Жерге жақындағанда тіпті жай көзбен көрінеді, бұл ерекше көрініс көптеген өркениеттерде астрологиялық мағынада қабылданған. Сонымен қатар, олар Күн жүйесі тарихының көне іздерін сақтап қалған көне денелер ретінде аса құнды болып табылады.
Ғарыштағы дыбыссыздық
Ғарыш кеңістігі вакуум болғандықтан, онда дыбыс толқындары таралмайды. Бұл дегеніміз, ғарышта жарылыстар, қозғалыстар немесе соқтығыстар қаншалықты ауқымды болса да, оларды есту мүмкін емес. Дыбыс таралуы үшін орта – газ, сұйықтық немесе қатты зат қажет, ал вакуумда бұл жоқ. Ғарышкерлермен байланыс тек радиотолқындар арқылы жүзеге асады, себебі олар бос кеңістікте тарала алады. Бұл факт көпшілікке таныс болмаса да, ғылыми фантастикалық фильмдерде жиі ескерілмей жатады. Ғарыштағы үнсіздік – оның шынайы әрі таңғаларлық қырларының бірі.
Жұлдыздар да өмір сүреді
Көп адам жұлдыздар мәңгі жанып тұрады деп ойлайды, бірақ олардың да «өмірі» бар. Жұлдыздар сутегі мен гелийдің ядролық реакциялары нәтижесінде жарық пен жылу шығарады. Уақыт өте келе олардың отыны таусылып, массасына қарай не ақ ергежейге, не нейтрон жұлдызына, тіпті қара құрдымға айналады. Мысалы, біздің Күн – орташа өлшемдегі жұлдыз, оның шамамен тағы 5 миллиард жыл «өмірі» қалған. Үлкен жұлдыздар керемет жарықпен жойылатын супернова түрінде өледі. Бұл процестер ғаламдағы химиялық элементтердің таралуына және жаңа жұлдыздар мен планеталардың пайда болуына ықпал етеді.
Ғарышта уақыт басқаша ағады
Эйнштейннің салыстырмалық теориясына сәйкес, уақыт ауырлық күшінің әсеріне байланысты әр түрлі жылдамдықта өтеді. Бұл құбылыс нақты дәлелденген: Жер орбитасындағы спутниктегі сағат жер бетіндегіден сәл жылдам жүреді. Сондықтан GPS жүйесі нақты жұмыс істеуі үшін бұл айырмашылық ескеріледі. Ғарышкерлер ұзақ уақыт ғарышта болғанда, Жерге қарағанда біршама баяу қартаяды – бірақ бұл айырмашылық миллисекундтармен ғана өлшенеді. Бұл феномен – уақыттың тұрақты емес, салыстырмалы екенін көрсететін тамаша мысал. Ол бізді ғаламның терең заңдылықтарын қайта қарастыруға мәжбүр етеді.
Қара құрдым бәрін жұтып қоя алады
Қара құрдым – тығыздығы шексіз, тартылыс күші өте күшті ғарыш нысаны. Оған жақындаған ешбір нәрсе – тіпті жарық та – қашып құтыла алмайды. Қара құрдымның шекарасы оқиға көкжиегі деп аталады, оны өткеннен кейін артқа қайту мүмкін емес. Ғалымдар бұл нысандарды тек жанама белгілер арқылы зерттейді: мысалы, айналасындағы заттардың қозғалысы немесе рентген сәулелері арқылы. Қазіргі уақытта кейбір қара құрдымдардың ортасында галактикалар орналасқан деген болжам бар. Бұл нысандар ғалам құрылымын түсіну үшін аса маңызды.
Ғарышта сұйық күйде су сирек кездеседі
Судың сұйық күйі тіршілік үшін маңызды, бірақ ғарышта ол өте сирек ұшырасады. Себебі көптеген ғарыш нысандарында не температура тым төмен, не қысым жеткіліксіз. Жер – сұйық судың тұрақты айналымда жүретін жалғыз белгілі планета. Алайда Еуропа және Энцелад сияқты кейбір мұзды серіктердің астында мұхиттар болуы мүмкін деген деректер бар. Егер бұл расталса, онда оларда тіршілік белгілері болуы ықтимал. Ғалымдар дәл осы нысандарды болашақта терең зерттеуді көздеп отыр.
Ғарыш – әлі де толық ашылмаған сырға толы шексіз кеңістік. Ондағы әрбір нысан, әрбір құбылыс бізге Жердегі тіршіліктің қаншалықты бірегей және нәзік екенін еске салады. Жұлдыздар мен планеталар туралы біліміміз күн сайын артып келеді, алайда ашылмаған құпиялар одан да көп. Осы танымдық деректер арқылы біз ғарышқа деген қызығушылығымызды арттырып, келешек зерттеулерге жол аша аламыз.